Filosoferen over gezapig

Er zijn van die woorden waarvan je je afvraagt: hoeveel mensen kennen het nog en hoeveel daarvan gebruiken het ook nog? En, ook niet onbelangrijk: geven ze er allemaal dezelfde betekenis aan?

Het #WOT woord van deze week is:

Gezapig = 1) al te gemoedelijk, 2) bedaard, 3) bezadigd, 4) kalm, 5) saai, 6) sloom, 7) zacht en stil, 8) zonder inspanning.

Taalfilosofie

Omdat ik graag met taal bezig ben, ben ik erg gevoelig voor het in mijn ogen juiste woord op de juiste plaats. Daarom doe ik er vaak lang over voor een stukje helemaal naar mijn zin is. Ik puzzel wat af: dit woord is het net niet, maar welk synoniem komt dan beter in de buurt van wat ik bedoel te zeggen? Maar is mijn "juiste" woord ook het juiste woord voor iemand die mijn tekst leest?

Eigenlijk is dit voer voor taalfilosofen. Taalfilosofie of filosofie van de taal betreft het filosofisch onderzoek naar de aard en het gebruik van de taal in haar relatie tot de werkelijkheid. Neem het woord Gezapig van deze week. Wat kunnen we zeggen over de betekenis ervan en hoe verhoudt het zich tot de synoniemen die hierboven genoemd worden? Kan het wel iets zeggen over de werkelijkheid? En wat dan? Daarover kan ik hele andere gedachten hebben dan anderen.

In de latere filosofie van Ludwig Wittgenstein gaat hij ervan uit dat de betekenis van een woord of van een zin, haar gebruik is. De betekenis van een woord hangt dus samen met taalhandelingen en particuliere taaluitingen en kan niet als een los woord betekenis hebben. Wittgenstein was sterk geïnteresseerd hoe gemeenschappen in hun geheel een taal gebruiken.

Het gebruik van gezapig

In het Centrum voor Leesonderzoek van de Universiteit van Gent werd in 2013 het woord gezapig herkend door 85% van de Nederlanders en 93% van de Vlamingen. Daar staat niet bij welke betekenis ze aan het woord toekenden. Want herkend worden, wil nog niet zeggen dat men het zelf ook gebruikt. Bovendien: een woord gebruiken, een taalhandeling dus, veronderstelt dat je een idee hebt van de betekenis van het woord. En daar schuilt denk ik een gevaar in bij woorden die een beetje uit de mode raken. En gezapig is denk ik zo'n woord. Voor mij althans. Zelf gebruik ik het woord nooit. En ik kom het ook niet vaak tegen. En dan wordt het lastig om aan te voelen wat de algemeen aanvaarde betekenis is.

De associaties die ik heb met het woord zijn dubbel. Als ik naar de synoniemen hier boven kijk, dan zie ik bedaard, kalm, zacht en stil. Dat zijn voor mij aantrekkelijke woorden, maar ik zou ze nooit als synoniem van gezapig gebruiken. Al te gemoedelijk, bezadigd, zonder inspanning zijn al iets minder positief, ze komen denk ik het best in de buurt van wat ik onder gezapig versta. Saai en sloom zijn ronduit negatief, die gaan me te ver.

Ik zoek nog even op het woord via "Afbeeldingen". En dan valt nog iets op: waar bij ons het negatieve overheerst bij gezapig, geeft men er in Vlaanderen toch ook heel andere betekenissen aan. Wat dacht je van een "gezapig, licht regentje", een "gezapig taaltje"? Daarin klinkt het "sappig" nog door, waaruit het ooit voortkwam.

Tegenovergestelde

Eigenlijk steek ik nog het meest op van het tegenovergestelde van het woord. Daar is men het over eens: opwindend, veelbewogen, turbulent. Daar past als tegenovergestelde voor mij dan respectievelijk bij: een gezapige wedstrijd, een gezapig leven, een gezapige raadsvergadering. Met behulp daarvan probeer ik voortaan in te schatten wat er bedoeld wordt als het woord gezapig wordt gebruikt.

Alles wijst erop dat de betekenis die je aan woord geeft inderdaad in de taalhandeling ligt, die weer afhankelijk is van de context waarin die zich afspeelt. En het land waar je woont dus, zoals ook Wittgenstein zal beamen.

Wat moet ik nu met gezapig?

Mijn woord is het niet en zal het nooit worden. Iets is gewoon saai, of iemand is sloom. Hoe kan iets al te gemoedelijk kan zijn? Daar kan ik me niets bij voorstellen. En een dorpje waar het leven goed is, omdat het er kalm, bedaard, zacht en stil is? Daar voel ik me op mijn gemak. Dat zal ik nooit gezapig noemen. Hoogstens bezadigd, maar ja dat woord past weer beter bij een mens, misschien wel bij mij.

© Jannie Trouwborst, juli 2020

#WOT betekent Write on Thursday. Inmiddels wordt het georganiseerd door ALI. Iedere donderdag verzint ze een woord waarover je kunt schrijven (bloggen, vloggen of ploggen). Niets moet, alles mag. Je kunt op ieder moment instappen.