De laatste loodjes wegen het zwaarst

Herkomst en betekenis volgens het Genootschap Onze Taal

Waar komt het spreekwoord 'De laatste loodjes wegen het zwaarst' vandaan en wat betekent het?

'De laatste loodjes wegen het zwaarst' betekent dat het afmaken van een taak of opdracht het moeilijkst is; dat laatste stukje vraagt het meeste doorzettingsvermogen.

Loodje betekent hier letterlijk 'stukje lood'. De meeste spreekwoordenboeken vermelden dat de uitdrukking mogelijk ontleend is aan het wegen, waarbij de laatste kleine gewichtjes, de laatste loodjes, de doorslag geven. Het Etymologisch Woordenboek van Van Dale (1997) formuleert het zo: "mogelijk ontleend aan het afwegen, waarbij de laatste kleine gewichten, de loodjes, met zorgvuldig afpassen het evenwicht brengen".

Volgens een andere (minder waarschijnlijke) verklaring zou loodje hier 'loden drukletter' betekenen. Het spreekwoord zou dan dus zijn oorsprong hebben in het drukkersvak. Vroeger sorteerde een drukker losse letters op een zogenoemde zethaak, die hij in zijn (linker)hand hield, terwijl hij met zijn andere hand de letters bij elkaar zocht en op de zethaak plaatste. In het boek Geschiedenis van de techniek in Nederland staat: "De letterzetter plaatste zich met de kopij voor de op een zetbok geplaatste letterkasten. Eén voor één nam hij de letters uit de letterkast en vormde ze tot regels in de zethaak. Een geoefende zetter kon aldus circa 700 lettertekens per uur zetten." De zethaak werd naarmate de regel vorderde steeds zwaarder en daardoor kostte het meer kracht om hem vast te houden – de laatste loodjes toevoegen kostte dus de meeste moeite. 'De laatste loodjes wegen het zwaarst' zou zo de figuurlijke betekenis 'het afronden van iets kost de meeste moeite' hebben gekregen. Wat tegen deze verklaring pleit, is dat loodje nergens voorkomt als benaming voor 'loden letter'; wel in de betekenis 'penning, (loden) plaatje'. Die betekenis heeft loodje bijvoorbeeld in de zegswijze het loodje leggen.

Een andere verklaring die weleens wordt geopperd is dat de loodjes in de laatste loodjes wegen het zwaarst loodzegels zijn, die in de lakenindustrie volgens een bepaald systeem werden gebruikt. Bij de verschillende kwaliteiten lakens hoorden verschillende loodjes; zie de Wikipedia.

Een veelvoorkomende verschrijving is 'De laatste lootjes wegen het zwaarst', maar het staat vast dat het woord lot (verkleinvorm lootje) hier niet op z'n plaats is.

Overgenomen van: ONZE TAAL.

Overigens viel mij op dat "wegen het zwaarst" eigenlijk taalkundig niet juist is. We horen te zeggen: "zijn het zwaarst" of "wegen het meest". Maar misschien moeten we in deze historische uitdrukking "wegen" anders begrijpen.

© Jannie Trouwborst, december 2016. 

Iedere dinsdag geeft Carel de Mari op zijn blog een woord op waarmee je een spreekwoord kunt bespreken. Iedereen kan altijd meedoen. Hoe? Mag je zelf weten. Je kunt een verhaal schrijven waarin het spreekwoord een rol speelt, je kunt in de etymologie duiken en de oorsprong van het gezegde verklaren, et cetera. Plaats een link onder het blog van Carel en lees daar ook de andere bijdragen.